خبرنامه شماره 5. تاثیرات آلکالوئیدهای ارگوت، بر عملکرد حیوانات مزرعه ای

سید محمد جواد یعقوبی، شهریور ماه 1399

در بسیاری موارد مشاهدات و گزارش ­های متعددی از تجمع حیوانات در مناطقی از بهاربند که زیر تشعشع مستقیم آفتاب است دیده می­ شود که کارشناسان غالبا از یافتن علت آن مستاصل باقی می­ مانند. در این موارد معمولا جهت وزش باد، شرایط تهویه­ ی هوا و حضور مگس مورد بررسی قرار می­ گیرد که در بیش­تر موارد علت آن­ نمی باشد. در مزارع پرورش طیور نیز با وجود توزیع یکنواخت حرارت در سطح، گاها گزارش هایی از تجمع پرنده ها در اطراف منبع حرارتی گزارش می شود. برای یافتن دلیل این واقعه پیشنهاد می­ گردد  این خبرنامه را مورد مطالعه قرار دهید.

آلکالوئیدهای ارگوت، مایکوتوکسین­ هایی هستند که توسط گونه های مختلف قارچ های کلاویسپس تولید می شوند. غالبا کلاویسپس­ ها غلاتی مانند جو، گندم، چاودار، تریتیکاله، ارزن و یولاف را تحت تاثیر قرار می دهند. قارچ از زمان جوانه زنی در کنار گیاه رشد می نماید و در زمان تشکیل دانه برخی از دانه ها را در بر می گیرد که باعث سیاه شدن دانه می شود. در صورتی که به یک مشت جو آلوده به این قارچ نگاه کنید دانه های سیاه رنگی را در آن می بینید که وقتی که غلاف سیاه رنگ این دانه ها را باز می کنید یک دانه جو نابالغ در میان آن است. در بسیاری موارد که از مزرعه دار سوال پرسیده می شود که این چیست، این دانه ها را چاودار معرفی می کنند. این راحت ترین روش تشخیص آلودگی به قارچ کلاویسپس می باشد اما برای تشخیص قطعی، نمونه می بایستی به آزمایشگاه ارسال شود.

سوال اینجاست که سموم آلکالوئیدهای ارگوت چه هستند و می توانند چه مشکلاتی را برای حیوانات ما بوجود آورند؟

آلکالوئیدهای ارگوت دسته ای از مایکوتوکسین­ های کلاسیک هستند که دارای ساختار مشترک “ارگولاینی” با نام شیمیایی “لیسریک اسید آمید” هستند که شباهت ساختاری زیادی با هورمون­ های جانوری هم چون سرتونین، دوپامین و نوراپی نفرین دارند و از این جهت افزایش غلظت این سم در خون باعث اختلالات هورمونی مرتبط با آن ها را سبب می شود.

بر اساس اسیدآمینه­ای که به این حلقه ی اسکلتی ارگولاینی متصل می­شود، آلکالوئیدهای ارگوت مختلفی هم چون ارگومترين، ارگوسين، ارگوتامين، کلاوين، ارگوکورنین، ارگوکریستینه و ارگوکریپتین در طبیعت یافت می شوند.

مصرف مواد خوراکی آلوده به آلکالوئیدهای ارگوت تاثیرات گسترده ای بر مکانیسم های مختلف فیزیولوژیکی دارد که باعث تغییر هموستاز (حفظ شرایط پایداری پیکره) حیوان می شود. این تغییر در هموستاز باعث افزایش حساسیت دام به تنش ­های محیطی می شود و در نتیجه باعث افزایش حساسیت به عوامل استرس زا می شود که در نهایت منجر به خسارات مالی زیادی در قالب تلفات و کاهش تولید می شود.

تاثیرات آلکالوئیدهای ارگوت بر بدن حیوانات می­ تواند تاثیرات وسیعی از شیوع حاد غالبا غیر قابل پیش بینی ارگوتیسم در بروز نکروز بافت های انتهایی هم­چون سم، نوک گوش و سوئیچ های دم در دام­ ها و سیاه شدن و افتادن تاج و ریش در مرغ­ ها تا کاهش ظرفیت بهره وری حیوان که با کاهش در مصرف خوراک، کاهش وزن­ گیری، افزایش غلظت پرولاکتین در گردش خون، کاهش عملکرد تولید مثلی، کاهش تولید، هیپرترمی و افزایش نکروز بافت چربی داشته باشد که غالبا تنها به دنبال کالبد گشایی قابل تشخیص می باشد.

سطح مجاز آلکالوئیدهای ارگوت در خوراک چه مقدار است؟

به دلیل آن که غالبا سموم آلکالوئیدهای ارگوت به صورت چند سمی ترشح می شوند و این سموم دارای اثرات هم افزایی با هم هستند، اظهار نظر دقیق در خصوص میزان حساسیت حیوانات به سطح خاصی از سم بسیار مشکل است. هم چنین تحقیقات مختلف نشان داده است که وجود بیماری های پس زمینه ای در حیوان نیز می تواند حساسیت آن را نسبت به سطح آلودگی آلکالوئیدهای ارگوت افزایش دهد. با این اوصاف برای آن که صرفا از الگوی استانداردی در زمینه ارزیابی میزان آلودگی به سم استفاده شود، سازمان خواروبار جهانی (JECFA) میزان مجاز آلودگی به این سم را در خوراک طیور مادر، تخمگذار و گوشتی به ترتیب زیر 500، 1000 و 1000 قسمت در بیلیون و در گاوهای شیری زیر 100 قسمت در بیلیون اعلام نموده است.

چگونه بر آلودگی به آلکالوئیدهای ارگوت غلبه کنیم؟

در بیش تر موارد این سوال مطرح می گردد که آیا فرایند بوجاری کردن می تواند دانه های آلوده به کلاویسپس را از سایر دانه ها جدا کند تا از این طریق بتوانیم بر آلودگی به سم خلاص شوییم؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که اگر چه فرآیند بوجاری کردن در کل میزان آلودگی به سموم مایکوتوکسینی را از طریق حذف گرد و غبار و دانه های شکسته به طور قابل توجهی کاهش می دهد، لیکن چون میزان دانستیه ی دانه های آلوده به قارچ کلاویسپس با دانه های جو و گندم یکسان است در خصوص آلودگی به آلکالوئیدهای ارگوت کمک چندانی نمی کند.

سوال دیگری که به وفور پرسیده می شود تاثیر فرآیند حرارتی مثل پلت کردن یا اکسترود کردن بر میزان سطح مایکوتوکسین ها است، در پاسخ به این سوال نیز باید خاطر نشان کنیم که اغلب مایکوتوکسین ها به فرآوری حرارتی کاملا مقاوم هستند و از این رو نمی تواند تاثیری بر سطوح مایکوتوکسین های جیره بگذارد. اما راه حل صحیح برای فائق آمدن بر این مشکل چیست؟ جواب این سوال در مقرارت وضع شده در سازمان امنیت غذای اتحادیه اروپا مصوب سال 2013 گنجانده شده است که استفاده از ترکیبات اسمکتاتیتی هم چون مونت موریلونیت را برای جذب آلکالوئیدهای ارگوت پیشنهاد داده است. ظرفیت اتصال شگفت آور بالاتر از 290 میلی گرم در گرم برای آلکالوئیدهای ارگوت با مونت موریلونیت در تحقیقات مختلف گزارش شده است. پیشنهاد می گردد برای آشنایی با ساختار و شیوه ی عملکرد مونت موریلونیت به خبرنامه ی شماره دو مراجعه بفرمایید. ام تی گارد®، یک مونت موریلونیت فعال شده است که برای جذب مایکوتوکسین­ های قطبی هم چون آلکالوئیدهای ارگوت، پالایش و پرورده شده است. نتایج چندین مطالعه دانشگاهی نشان داده است که ام تی گارد® به خوبی می­ تواند با مایکوتوکسین ­های قطبی واکنش غیرقابل برگشتی ارایه دهد.